Misja metodiańska na ziemiach polskich do końca XI wieku

Abstrakt

Sąsiedztwo ziem polskich z Wielkimi Morawami a później ze schrystianizowaną Rusią i Czechami musiało wpłynąć na
ich oblicze wyznaniowe. Chrystianizacja ziem polskich została rozpoczęta za panowania księcia morawskiego Świętopełka.
W historiografii polskiej problematyka ta została obszernie zaprezentowana. Najnowsze publikacje, uwzględniające odkrycia
archeologiczne, potwierdzają obecność obrządku słowiańskiego na ziemiach polskich przed i po 966 r. Początki
misji metodiańskiej należy wiązać z ekspansją Państwa Wielkomorawskiego na kraj Wiślan. Warunkiem koniecznym do
przeprowadzenia takiej misji było poparcie władzy świeckiej. Sprzyjające okoliczności do tej misji nastąpiły po powrocie
Metodego na Morawy z więzienia w Szwabii latem 873 r. Świętopełk, pragnąc po wojnie morawsko-niemieckiej osłabić
wpływy duchowieństwa niemieckiego, poparł działalność Metodego. Według Żywota świętego, „od tego też dnia zaczęła
się bardzo rozrastać nauka Boża po wszystkich miastach i poganie [zaczęli] wierzyć w Boga prawdziwego, porzucając
swoje błędy. Tym bardziej też państwo morawskie zaczęło rozszerzać swoje granice na wszystkie strony i wrogów swoich
zwyciężać pomyślnie, jak to i oni sami ciągle opowiadają”.
Żywot Metodego został ułożony w porządku chronologicznym, z czego wynika, że wyprawa księcia Świętopełka na
Wiślan nastąpiła w 875 r. Według tego źródła, pierwszy w roli zaczepnej wystąpił książę Wiślan, który prześladował
chrześcijan. „Był zaś w nim [Metodym] także dar proroczy, tak że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną
lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący na Wiśle, urągał wiele chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał.
Posławszy zaś do niego, kazał mu powiedzieć: «Dobrze będzie dla ciebie, synu, ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi,
abyś nie był przymusem ochrzczony w niewoli na ziemi cudzej i będziesz mnie wspominał». Tak się też stało”
Relacje historyczne i źródła archeologiczne potwierdzają rozwój obrządku słowiańskiego na terenie Krakowa
i południowych ziem polskich w drugiej połowie X w. Biskupstwo krakowskie podlegało jurysdykcji patriarchatu
bułgarskiego, a po jego likwidacji w 972 r. zapewne konstantynopolitańskiego. Powstanie hierarchii słowiańskiej nad Wisłą sugeruje istnienie bliskich kontaktów między Krakowem i Bułgarią. Kult św. Michała, pod którego wezwaniem znajdowała
się pierwsza krakowska katedra, był szczególnie popularny w Bizancjum i Bułgarii. Kontakty handlowe Małopolski
z Bułgarią wzmocniły infiltrację chrześcijaństwa wschodniego na ziemie polskie. Nie wykluczone jednak, że zainteresowanie
Krakowem w Bułgarii wynikało z pobytu na ziemiach polskich uczniów Metodego i kontynuacji jego działalności
misyjnej przez Gorazda. Gorazd, chociaż sam przebywał na terenie Bułgarii, wspierał działalność duchownych słowiańskich
na ziemiach polskich.
Potwierdzeniem istnienia świątyń chrześcijańskich w X i XI ww. są wykopaliska archeologiczne. Ślady kultu
słowiańskiego znajdujemy w Ostrowie Lednickim, Krakowie, Wiślicy, Przemyślu i wielu innych miastach. Ośrodki te
nie były pod kontrolą Kościoła łacińskiego i pozostawały pod wpływem cywilizacji bizantyjskiej z liturgią słowiańską
i pismem cyrylickim. Jednym z takich przykładów jest kościół Najświętszej Marii Panny (dziś św. Feliksa i Adaukta)
na Wawelu w Krakowie, który swym stylem architektonicznym nawiązuje do rotund czeskich, związanych z tradycją
cyrylo-metodiańską. Wykopaliska archeologiczne w Ostrowie Lednickim odkryły wielki ośrodek chrześcijański z X w.
Odnaleziona kaplica na planie krzyża greckiego posiada dobudowane palatium. Podobną rotundę z okazałym palatium
odkryto pod prezbiterium katedry rzymskokatolickiej w Przemyślu i wielu innych miejscowościach.