Cerkiew prawosławna w II Rzeczypospolitej

Antoni Mironowicz

doi:10.15290/elpis.2018.20.10

Авторы

Antoni Mironowicz Wydział Historii i Socjologii, Uniwersytet w Białymstoku

DOI:

https://doi.org/10.15290/elpis.2018.20.10

Ключевые слова:

Cerkiew prawosławna, II Rzeczpospolita

Аннотация

Po odrodzeniu się państwa polskiego, w okresie II Rzeczypospolitej prawosławie nie było już wspierane autorytetem władzy, ale było utożsamiane z wyznaniem zaborcy. Przemiany społeczno-ustrojowe w Rosji Radzieckiej osłabiły pozycję patriarchatu moskiewskiego, który nadał Kościołowi prawosławnemu w Polsce autonomię, a kierownictwo nad nim powierzył lokalnemu soborowi biskupów z egzarchą o uprawnieniach metropolity. W latach 1918-1939 Kościół prawosławny w granicach Rzeczypospolitej liczył ponad 4 miliony wiernych i był podzielony na siedem diecezji. Władze polskie z jednej strony dążyły do ustanowienia niezależnej od Moskwy struktury cerkiewnej, z drugiej zaś ograniczały liczbę parafii prawosławnych i jego rolę w społeczeństwie. Odpowiedź na pytanie o pozytywne i negatywne fakty w dziejach prawosławia na terenie II Rzeczypospolitej wymaga całościowego spojrzenia na politykę państwa wobec Cerkwi w latach 1918-1939. Do pozytywnych procesów należy zaliczyć unormowanie się stanu prawnego Kościoła prawosławnego w państwie polskim. Co prawda ostateczne uregulowanie stanu prawnego na mocy Przepisów Tymczasowych z 1922 roku i dekretu Prezydenta RP z 1938 roku nie zadawalały ani władze państwowe ani cerkiewne to było ważnym etapem na drodze budowania osobowości prawnej Cerkwi. Dekret stwierdził autokefaliczność Kościoła prawosławnego w Polsce oraz prawo swobodnego rządzenia się w granicach ustawodawstwa państwowego. Głową Kościoła, jego naczelnym zarządcą i przedstawicielem był metropolita, który był jednocześnie arcybiskupem diecezji warszawskiej i archimandrytą Ławry Poczajowskiej. Organem najwyższym Kościoła, regulującym sprawy Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, był Sobór Generalny składający się z biskupów oraz przedstawicieli duchowieństwa i świeckich. Sobór Generalny mógł zmienić ustrój Kościoła z dominującego w latach 1918-1938 ustroju synodalno-konsystorskiego, w którym naczelną władzę posiadał Synod biskupów na ustrój soborowy, oparty na zasadach wybieralności episkopatu i dziekanów z czynnym głosem przedstawicieli wiernych. Organem wykonawczym Soboru Biskupów był Synod składający się z metropolity, który był jego przewodniczącym, biskupa wojskowego i 2 biskupów diecezjalnych.

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.

Библиографические ссылки

Bendza M., Autokefalia Kościoła prawosławnego w Polsce, „ELPIS”, R. V (XVII), z. 7-8 (20-21), 2003.

Bobowski K., Szkice z dziejów prasy Kościoła prawosławnego w Polsce w latach 1918-1939, [w:] „Chrześcijanin a współczesność”, nr 2, 1985.

Borkowski A., Między Konstantynopolem a Moskwą. Źródła do dziejów autokefalii Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej (1919-1927), Białystok 2015.

Buławski R., Projekt drugiego spisu powszechnego na tle doświadczeń spisu z 1921 r., „Kwartalnik Statystyczny”, 1930, z. 1.

Dubec R., Z dziejów parafii prawosławnych na Łemkowszczyźnie w okresie międzywojennym, Gorlice 2011.

Dudra S., Metropolita Dionizy (Waledyński) 1876-1960), Warszawa 2010.

Friszke A., Kościoły wschodnie w Drugiej Rzeczpospolitej, „Więź” 1988, nr 7-8.

Gomółka K., Białorusini w II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Ekonomia”, t. XXXI, Gdańsk 1992.

Gomółka K., Próby białorutenizacji Kościoła Prawosławnego w Polsce międzywojennej, „Obóz” 1992, nr 23.

Grzesiak K., Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918-1939, Lublin 2010.

Historia Polski w liczbach. Ludność i terytorium (GUS), Warszawa 1993.

Kania J., Rozbiórki cerkwi na Lubelszczyźnie w roku 1938 a stanowisko biskupa Fulmana, [w:] Chrześcijański wschód a kultura polska, pod red. R. Łużnego, Lublin 1989.

Kasiak I., Byelorussia. Historical Outline, London 1989.

Kiryłowicz S., Niektóre problemy prawosławia na tle polityki wyznaniowej państwa w okresie międzywojennym, „Posłannictwo”, nr 3-4 (1979).

Kiryłowicz S., Z dziejów prawosławia w II Rzeczypospolitej Polskiej. Niektóre problemy na tle polityki wyznaniowej państwa 1918-1939, Warszawa 1985.

Kiryłowicz S., Z dziejów prawosławia w II Rzeczypospolitej Polskiej. Niektóre problemy na tle polityki wyznaniowej państwa w 1918-1939, „WPAKP”, 1986, nr 2.

Kosonocki W., Liczba i rozmieszczenie ludności prawosławnej w Polsce, „Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce”, 1939, nr 3 (11).

Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, pod red. L. Adamczuka i A. Mironowicza, Warszawa 1993.

Krasowski K., Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa 1988.

Kumor B., Historia Kościoła, t. VIII, Lublin 2001.

Langrod S. J., O autokefalii prawosławnej w Polsce. Studium z zakresu polskiej polityki administracji wyznaniowej, Warszawa 1931.

Lenczewski M., Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925-1939, Warszawa 1992.

Lenczewski M., Z historii świątyń prawosławnych w Warszawie, „Wiadomości PAKP”, 1976, z. 3-4.

Łomacz B., Neounia, „Więź”, 1983, nr 1.

Łomacz B., Praca duszpasterska duchowieństwa neounickiego, „Novum” 1980, nr 5.

Łotocki, Autokefalia. Zasady Autokefalii, Warszawa 1932.

Mackiewicz-Cat S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., London 1941.

Mędrzecki W., Liczebność i rozmieszczenie grup narodowościowych w II Rzeczypospolitej w świetle wyników II spisu powszechnego (1931), „Dzieje Najnowsze” 1983, nr 1/2.

Mironowicz A., Białoruskie wydawnictwa cerkiewne w II Rzeczypospolitej, [w:] Między Rzymem a Nowosybirskiem. Księga Jubileuszowa dedykowana Ks. Marianowi Radwanowi SCJ, red. I. Wodzianowska i H. Łaszkiewicz, Lublin 2012-2013.

Mironowicz A., Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003.

Mironowicz A., Cerkiew prawosławna a białoruska świadomość narodowa, „Белорусский сборник”, Статьи и материалы по истории и культуре Белоруссии, вып. II, Санкт-Петербург 2002.

Mironowicz A., Cerkiew prawosławna w dawnej i we współczesnej Rosji, [w:] Bizancjum – Prawosławie – Romantyzm. Tradycja wschodnia w kulturze XIX wieku, pod red. J. Ławskiego i K. Korotkicha, Białystok 2004.

Mironowicz A., Destroying and revindication of Orthodox church in Poland in 1937-1939, „Administracja Publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji Publicznej w Białymstoku”, Białystok 2006, nr 1 (7).

Mironowicz A., Jozafat Dubieniecki. Historia cudownego obrazu żyrowickiego, „Zeszyty Naukowe KUL”, R. XXXIV, nr 1-2 (133-134), Lublin 1994.

Mironowicz A., Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005.

Mironowicz A., Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.

Mironowicz A., Kościół prawosławny w Polsce, Białystok 2016.

Mironowicz A., Ks. Michał Bożerianow i jego odpowiedź „Ludziom małym”, Białystok 2015.

Mironowicz A., Ks. Michał Bożerianow, jego życie i działalność, [w:] 20 – lecie restytucji Prawosławnego Ordynariatu Wojska Polskiego, pod red. J. Pańkowskiego, Warszawa 2015.

Mironowicz A., L’ Église orthodoxe en Pologne au XX siècle, [in:] L’ Église orthodoxe en Europe orientale au XX siècle, sous la direction de Christine Chaillot, Paris 2009.

Mironowicz A., Monaster św. Onufrego w Jabłecznej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 9, Białystok 1998.

Mironowicz A., Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej, [w:] Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej. X-XX wiek., pod red. H. Gapski, J. Kłoczowski, Lublin 1999.

Mironowicz A., Neounia w II Rzeczypospolitej, [w:] Kościół Greckokatolicki na Warmii i Mazurach, red. M. Melnyk, Olsztyn 2006.

Mironowicz A., Prasa prawosławna w II Rzeczypospolitej, [w:] Literatura. Pamięć. Kultura. Prace ofiarowane Profesor Elżbiecie Feliksiak, red. E. Sidoruk i M. M. Leś, Białystok 2010.

Mironowicz A., Prawosławne szkolnictwo cerkiewne, „Religia – Encyklopedia PWN”, pod red. T. Gadacza i B. Milerskiego, t. VIII, Warszawa 2003.

Mironowicz A., Prawosławne szkolnictwo teologiczne na terenie Rzeczypospolitej, [w:] Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą, pod red. M. R. Drozdowskiego, Białystok 2012.

Mironowicz A., Prawosławne szkolnictwo teologiczne na terenie Rzeczypospolitej, „Wiadomości PAKP”, nr 7-8 (140-141), Warszawa 2001.

Mironowicz A., Problem narodowościowy w Cerkwi prawosławnej II Rzeczypospolitej, „Przegląd Wschodni”, Warszawa 2014, t. XIII, z. 2 (50).

Mironowicz A., Problematyka narodowościowa w Kościele prawosławnym w II Rzeczypospolitej, [w:] W kręgu sacrum i pogranicza, pod red. E. Matuszczyk i M. Krzywosza, Białystok 2004.

Mironowicz A., Przycinek do dziejów Polskiego Prawosławnego Duszpasterstwa Cywilnego na emigracji w czasie II wojny światowej, „Studia Polonijne”, t. XXX, Lublin 2009-2010.

Mironowicz A., Rewindykacja i niszczenie prawosławnych obiektów sakralnych na terenie II Rzeczypospolitej, „Elpis”, Białystok 2006, R. VIII (XIX), z. 13-14 (26-27).

Mironowicz A., Rewindykacja prawosławnych obiektów sakralnych w II Rzeczypospolitej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, nr 21, Białystok 2004.

Mironowicz A., Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, [w:] Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk, Białystok 2002.

Mironowicz A., Świątynie prawosławne na terenie miasta Białegostoku, „Białostocki Przegląd Kresowy”, t. VI, pod red. J. F. Nosowicza, Białystok 1998.

Mironowicz A., The Destruction and Transfer of Orthodox Church Property in Poland, 1919-1939, „Polish Political Science Yearbook”, Toruń 2014, vol. XLIII.

Mironowicz A., The Orthodox Church in Poland in the Twentieth Century, [in:] The Orthodox Church in Eastern Europe in Twentieth Century, ed. Christine Chaillot, Oxford – Bern 2011.

Mironowicz A., Wyznania a świadomość narodowa Białorusinów, „Białostockie Teki Historyczne”, Białystok 2011.

Mironowicz A., Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998.

Mironowicz A. Życie monastyczne w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk, Białystok 2001.

Moroz M., „Krynica” Ideologia białoruskiego katolicyzmu, Białystok 2001.

Mróz M., Katolicyzm na pograniczu. Kościół katolicki wobec kwestii ukraińskiej i białoruskiej w Polsce w latach 1918-1925, Toruń 2003.

Mysłek W., Przedmurze. Szkice z dziejów Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1987.

Odziemkowski J., Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914-1945, Warszawa 1998.

Odziemkowski J., Frątczak S., Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa 1996.

Odziemkowski J., Spychała B., Duszpasterstwo wojskowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1987.

Paczkowski A., Prasa polska w latach 1918-1939, Warszawa 1980.

Papierzyńska-Turek M., Chcieli prawosławie w Polsce wykorzenić, „Przegląd Prawosławny” nr 7, 1998.

Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989.

Papierzyńska-Turek M., Organizacja Kościoła Prawosławnego w latach 1918-1939, [w:] Kościół Prawosławny w Polsce dawniej i dziś. pod red. L. Adamczuka i A. Mironowicza, Warszawa 1993.

Papierzyńska-Turek M., Problem autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce w latach 1918-1939, „Euhemer – Przegląd Religioznawczy”, nr 1-3, 1980.

Papierzyńska-Turek M., Sprawa ukraińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922-1926, Kraków 1979.

Papierzyńska-Turek M., Spory i konflikty wokół sprawy narodowego charakteru Kościoła prawosławnego w II Rzeczypospolitej, [w:] Trudna tożsamość. Problemy narodowościowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, pod red. J. Lewandowskiego, Lublin 1996.

Pawluczuk U., Ławra Poczajowska. Pod opieką Matki Bożej i św. Hioba, Białystok 2013.

Pawluczuk U., Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej, Białystok 2007.

Pawluczuk U., Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej, [w:] Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, pod. red. P. Chomika, Białystok 2000.

Pelica G. J., Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918-1939), Lublin 2007.

Pietrzak M., Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918-1939), Warszawa 1963.

Piotrowski S., Wojna religijna na kresach, Warszawa 1930.

Pirożyński M., Statystyka Kościoła w Polsce, Lublin 1935.

Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk, Białystok 2004.

Rzemieniuk F., Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. Neounia, Lublin 1999.

Sawicki D., Wyższe szkolnictwo teologiczne Cerkwi prawosławnej w odrodzonej Rzeczypospolitej, „Cerkiewy Wiestnik,”, nr 2, 2018.

Sawicki J., Studia nad położeniem prawnym mniejszości religijnych w państwie polskim, Warszawa 1937.

Siemakowicz M., Spisy ludności a zagadnienia narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 1998, nr 10.

Sokoł K., Sosna A., Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce w latach 1815-1915, Moskwa 2003.

Srokowski K., Sprawa narodowościowa na kresach wschodnich, Kraków 1924.

Staszewski M. T., Mniejszości wyznaniowe w II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Argumentów” 1967, nr 3.

Staszewski M. T., Wolność sumienia przed trybunałem II Rzeczypospolitej, Warszawa 1970.

Staszewski M. T., Wolność sumienia w II Rzeczypospolitej (Szkic zagadnienia), „Posłannictwo” 1986, nr 3-4.

Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk, Białystok 2002.

Świątkowski H., Niektóre aspekty prawne stosunku państwa do wyznań w Polsce przedwrześniowej, „Państwo i Prawo” 1959, nr 1.

Świątkowski H., Status prawny Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Warszawa 1939.

Świątkowski H., Wyznania religijne w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem ich stanu prawnego, cz. I, Wyznania i związki religijne, Warszawa 1937.

Świątynie prawosławne w Polsce, pod red. A. Burskiego, B. Jewsiewickiego i K. Trufanoffa, Warszawa 1933.

Tomaszewski J., Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1985.

Traczuk J., Książka białoruska w II Rzeczypospolitej 1921-1939, Warszawa 2000.

Traczuk J., Prasa białoruska w II Rzeczypospolitej (1918-1939), „Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta Litteraria”, t. XIII, Warszawa 1992.

K. Urban, Kościół prawosławny u schyłku II Rzeczypospolitej, „Церковный Вестник”, нр. 12, 1995; нр. 8, 1996; нр. 9, 1996.

Urban K., Prawosławni w strukturze wyznaniowej Polski, [w:] Kościół prawosławny w Polsce. Dawniej i dziś, pod red. L. Adamczuka i A. Mironowicza, Warszawa 1993.

Urbański Z., Mniejszości narodowe w Polsce, Warszawa 1933.

Waszkiewicz Z., Duszpasterstwo w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Toruń 2000.

Waszkiewicz Z., Neounia – nieudany eksperyment?, [w:] Czterechsetlecie zawarcia unii brzeskiej 1596-1996, pod red. St. Alexandrowicza i T. Kempy, Toruń 1998.

Winiarczyk-Kossakowska M., Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku państwa do Kościołów chrześcijańskich, Warszawa 2004.

Wróblewski W., Duszpasterstwo mniejszości religijnych w Wojsku Polskim w latach 1918-1939, [w:] Białoruś, Czechosłowacja, Litwa, Polska, Ukraina. Mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX-XX w., pod red. J. Skarbka, Lublin 1996.

Wyczawski H. E., Cerkiew prawosławna w II Rzeczypospolitej, [w:] Kościół w II Rzeczypospolitej, Lublin 1980.

Wyczawski H. E., Ruch neounijny w Polsce w latach 1923-1939, „Studia Theologica Varsoviensia”, t. VIII, 1970, nr 1.

Wyszomirski T., Kościół prawosławny w Polsce w latach 1918-1939, „Novum” 1980, nr 3.

Zyzykin M., Autokefalia i zasady jej zastosowania, Warszawa 1931.

Żeleźniakowicz S., Z historii Polskiego Kościoła Prawosławnego w okresie międzywojennym (1918-1939), „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, 1981, nr 4, 1982, nr 1, 2, 3-4, 1983, nr 1-2, 3, 4.

Алексий (Громадский) архиепископ, К истории Православной Церкви в Польше за десятилетие пребывания во главе её Блаженнейшего Митрополита Дионисия (1923-1933), Варшава 1937.

Алексий (Громадский) архиепископ, О каноничности «Положения о внутреннем устройстве Православной Церкви в Польше», Варшава 1927.

Асіпчык А. А., Жыровічы: гістарычны нарыс, Кліўленд 1980.

Бантыш-Kaменский Н. Н., Историческое известие о возникшей в Польше унии, Москвa 1805.

Біднов В., Церковна справа в Україні, Тарнів 1921.

Борщевич В., Українське церковне відродження на Волині (20-40-ті рр. ХХ ст.), Луцьк 2000.

Грушевський М., Історія України-Руси, т. VII, Київ-Львів, 1909.

Давидюк M., Справа беларусізаці Правослаӯнай царквы ӯ святле палітыкі дзяржаӯных улад 1919-1939, „Беларускі каляндар”, Беласток 1990.

Данілічева В., До історії шкільництва Рівного в міжвоєнний період (20-30 ті рр. ХХ ст.): Наукові записки Рівненського обласного краєзнавчого музею, Випуск IV. (Матеріали наукової конференції 25-26 жовтня 2006р.), Рівне 2006.

Дениско Л., Релігійні православні періодичні видання ХІХ -початку ХХ століття у фондах національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського: Каталог. Наук. ред. О. С. Онищенко, Київ 2001.

Дорош Н., Митрополит Пантелеимон (Рожновский 1867-1950), „Беларускі Православный календарь” нa 2003 год, Мінск 2002.

Дорош Н., Православный Гродно, Гродно 2000.

Дорошенко Д., Нарис історії України, т. I-II, Варшава 1932-1933.

Железякович С., Яблочинский монастырь в межвоенный период 1918-1939, „Церковный Вестник”, нр 4-6, Варшава 1983.

Жилюк С. І., Російська православна церква на Волині (1793-1917), Житомир 1996.

Жировичская чудотворная икона Божьей Матери и Жировичская обитель, Вильно 1867.

Зелинский В., Очерки по истории Почаевской Лавры, Почаевская Лавра 2000.

Kарташев А. В. , Жизненный путь Митрополита-Экзарха Владимира. К пятидесятилетию архиерейской хиротонии, Париж 1957.

Касьяк И., З гистории Праваслаунай Царквы Беларускага народу, New York 1956.

Косик В. И., Владимир „Православная энциклопедия”, т. VIII, Москва 2004.

Koсoнoцкый В., Процес за Правосавні Церкви, ч. 1, Варшава 1930.

Кривова Н. А., Власть и церковь в 1922-1925 гг.: Политбюро и ГПУ в борьбе за церковные ценности и политическое подчинение духовенства, Москвa 1997.

Kупранець O. Ф., Православна церква в міжвоєнній Польщі, 1918-1939, „Analecta OSBM”, vol. XXXI, Рим 1974.

Лотоцький O., Українські джерела церковного права, Варшава 1931.

Мартинюк М., Українські періодичні видання Західної України, країн Центральної та Західної Європи (1914-1939 рр.): Матеріали до бібліографії, Львів 1998.

Миронович A., Неоуния в Польше в межвоенной период, „Вестник Екатеринбургской духовной семинарии”, Екатеринбург 2013, вып. 2 (6).

Миронович A., Ревиндикация православных церквей в II Речи Посполитой, „Православие в Балтии”, нр 4 (13), Riga 2016.

Миронович А., Светские православные организации в послевоенной Польше, „Seminarium Hortus Humanitatis”, vol. XV, Riga 2008.

Митрополит Владимир, святитель и молитвенник (1873-1959), Париж 1965.

Николаев K., Правовое положение Святой Автокефальной Церкви в Польше, Варшава 1927.

Православная Волынь, Кременец 1933.

Православные русские обители, Санкт-Петербург 1913.

Огієнко І., Мова українська була вже мовою церкви, Тарнів 1921.

Огієнко І., Нариси з історії української мови: система українського правопису, Варшава, 1927.

Огієнко І., Підвалині Української православної церкви, Тарнів 1922.

Рожко В., Нарис історії Української Православної Церкви на Волині (870 - 2000), Луцьк 2001;

Рожкo В., Православні монастирі Волині, Луцьк 1997.

Романюк М. М., Періодика Західної України 20–30-х рр. ХХ ст.: матеріали до бібліографії у 5 т. (1998–2003). – Львів 2008-2010. т. I, Львів 1998.

Свитич А., Православная Церковь в Польше и ее автокефалия, Буэнос-Айрес, 1959.

Свитич А., Православная Церковь на Украине и в Польше в XX столетии: 1917-1950 гг., Москва 1997.

Сіповіч Ч., Пралат Пётр Татарьтовіч, [в:] Беларускія рзлігійньїя дзеячы хх стагоддзя, (red. Ю. Гарбінскі), Мінск-Мюнхен 1999.

Смолич И. К., Русское Монашество: Возникновение. Развитие. Сущность (988-1917), Москва 1999.

Сокол K., Русская Варшава, Москва 2002.

Теодорович Т., Почаевская лавра, Варшава 1930.

Цинкаловський О., Стара Волинь і Волинське Полісся, т. I, Вінніпег, 1984.

Цинкаловський О., Старовинні пам’ятки Волині, Торонто 1975.

Цыпин В., Истории Русской Церкви 1917-1997, Москва 1997.

Шкаровский М. В., Нацистская Германия и Православная Церковь (нацистская политика в отношении Православной Церкви и религиозное возрождение на территории СССР), Москвa 2002.

Μιρόνοβιτζ Α., Η καταστροφή και μεταβίβαση της ιδιοκτησίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Πολωνίας 1919-1939, Białystok 2013.