Fenomen świętości w systemie poglądów filozoficzno-religijnych

Autor

  • Zoja Kuca Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

DOI:

https://doi.org/10.15290/elpis.2014.16.08

Słowa kluczowe:

Cerkiew, świętość, święty, chrześcijaństwo, ascetyzm, sacrum, profanum

Abstrakt

Świętość (άγιότης, sanctitas) jako przejaw życia religijnego stanowi fundamentalny koncept chrześcijaństwa. Jednakże jej istotowe rozpoznanie i uzmysłowienie możliwe jest na drodze zsyntetyzowania ujęć różnych nurtów i dyscyplin religioznawczych, fenomenologicznych,
filozoficznych, socjologicznych i językowych. Teologia mistyczna Kościoła prawosławnego zgłębia sens świętości na podstawie Pisma Świętego, dzieł Ojców Kościoła i mistyków, pojmując go jako współudział człowieka w naturze boskiej, osiągnięcie przez człowieka stanu przebóstwienia (theosisu), czyli przemiany całego jego
jestestwa przez łaskę Boga w sakramencie eucharystii. Święty Antoni wyznaczył ostateczny cel chrześcijanina jako „życie w Bogu” i określił to „szczytem doskonałości”. W tym traktowaniu świętości szczególną rolę odgrywa teologia apofatyczna i jej warsztat terminologiczny. Fenomenologiczne pojmowanie świętości odstępuje od tradycyjnego, teologicznego traktowania i skupia uwagę przede wszystkim na opisie wewnętrznych przeżyć psychologicznych podczas kontaktu z bóstwem. Za twórcę tego podejścia uważa się Rudolfa Otto, używającego pojęcia numinosum zamiast terminu „świętość”. Niemiecki fenomenolog wyodrębnia kluczowe formy przeżywania sacrum w doświadczeniu religijnym. W jego ujęciu doznania psychiki ludzkiej w kontakcie z numinosum są następujące: a) uczucie zależności stworzenia; b) mysterium tremendum – uczucie mistycznego przerażenia, składające się z czterech elementów (zgrozy, majestatu, mocy i tajemnicy); c) mysterium
fascinans – uczucie zachwytu i fascynacji. Poglądem charakterystycznym dla filozofa jest przekonanie o racjonalnej i irracjonalnej obecności świętości, której najwyższym przejawem jest Chrystus. Otto definiuje nie tylko procesy zachodzące w psychice homo religiosus, ale również mechanizmy „przyciągania” jej do świętości. Mircea Eliade kontynuuje rozważania Otto, skupiając się nie tyle na świecie wewnętrznym osoby religijnej, ile na zewnętrznych przejawach sacrum w postaci zmysłowo dostępnych objawień – hierofanii. Źródłem hierofanii w filozofii religii Eliadego jest bezosobowa postać Absolutu, podczas gdy sacrum staje się absolutną, ontologicznie pierwotną rzeczywistością, pełnią bytu, przyczyną wszelkiego istnienia. Amerykański religioznawca William James określa stan świętości człowieka jako boskie opanowanie i odrodzenie duszy, przejawiające się w określonym stanie psychicznym. Wyodrębnia on cztery główne właściwości stanu duszy osoby świętej: ascetyzm, siłę wewnętrzną, czystość i miłosierdzie. Rosyjski filozof religii, Mikołaj Bierdiajew, traktuje świętość w kategoriach daru Bożego i powołania – gdy człowiek je realizuje, zbliża się ku wolności i pełni swojej osobowości. Uczony wprowadza nowe pojęcie w tym kontekście – świętości pojmowanej jako ofiara na drodze twórczości, na drodze ku genialności.

Współczesna filozofia religii, której wybitnym przedstawicielem badającym fenomen świętości jest Lui Dupré, rozpatruje sacrum jako kategorię subiektywną, opisując ją w opozycji do kategorii profanum. Takie podejście, mimo znacznego uproszczenia i zawężenia, również uwzględnia obecność ontologicznej rzeczywistości, która – wedle Duprégo – dąży do wchłonięcia względnej rzeczywistości profanicznej. Dzięki temu sacrum odgrywa konstruktywną i konsolidacyjną rolę w społeczeństwie. Podejście socjologiczno-etyczne skupia uwagę na moralnym i duchowym doskonaleniu się człowieka oraz na tych namacalnych efektach jego świętości, które w sposób istotny wpłynęły na otoczenie. Podejście to charakterystyczne jest dla Starego Testamentu oraz większości słowników encyklopedycznych, traktujących o świętości jako właściwości konkretnej osobowości. Właśnie starobiblijne pojmowanie świętości utożsamiane jest z doskonałością moralną. Święty człowiek zawsze był obdarzony wysokim poziomem moralności, czystości duszy i ciała. Natomiast semantyka rdzenia свят sięga korzeni prasłowiańskich i posiada głęboki przedchrześcijański sens sakralny.

W ten sposób fenomen świętości jako zjawisko można rozpatrywać na czterech płaszczyznach semantycznych: 1) świętość jako świętość, tzn. właściwość cechująca Boga i Jego wybrańców, której osiągnięcie jest dla nich możliwe w procesie theosisu (ubóstwienia); 2) świętość jako numinosum, czyli szczególny wymiar transcendencji, wywołujący w psychice ludzkiej określone przeżycia; 3) świętość jako sacrum, czyli wyższa sfera bytu, ontologiczna rzeczywistość, pierwotne realia objawiające się w hierofaniach; 4) świętość jako doskonałość, cnota moralna osiągana przez człowieka w trakcie osobistego rozwoju.

Downloads

Download data is not yet available.

Bibliografia

Брауер К., Святость в евангелиях. Возвращение к библейскому представлению о святости в XXI веке, Санкт-Петербург 2009.

Буряковский А., Глобализация и философия религии как прикладная дисциплина, [в:] Религия и нравственность в секулярном мире, Санкт-Петербург 2001.

Бердяев Н., Самопознание, Москва 1990.

Бердяев Н., Истина и откровение, Санкт-Петербург 1996.

Волин Б., Ушаков Д., Толковый словарь русского языка, Москва 1940, Т. 4.

Даль В., Толковый словарь живого великорусского языка, Москва 2001, T. 4.

Словарь современного русского литературного языка, ред. А. Бабкин, Москва-Ленинград 1962, Т. 11.

Дионисий Ареопагит, О божественных именах. О мистическом богословии, Санкт-Петербург 1995.

Добротолюбие, Т. 2, Свято-Троицкая Сергиева Лавра 1992.

Дьяченко Г., Полный Церковно-славянский словарь, Москва 1998.

Полный православный богословский энциклопедический словарь, Лондон 1971, Т. 2.

Живов В., Святость. Краткий словарь агиографических терминов, Москва 1994, http://avorhist.nar od.ru/help/sanct.htm, информация от 27.09.2008 г.

Климова С., Феноменология святости и страстности в русской философии культуры, Санкт-Петербург 2004.

Лосский В., Очерк мистического богословия Восточной Церкви, [в:] Мистическое богословие, Киев 1991.

Мень А., Библиологический словарь, Москва 2002, Т. 3.

Канонизации святых, Троице Сергиева Лавра 1988.

Минин П., Главные направления древне-церковной мистики, [в:] Мистическое богословие, Киев 1991.

Ожегов С., Шведова Н., Толковый словарь русского языка, Москва 1999.

Слова прп. Симеона Нового Богослова, Москва 2001.

Библия. Книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета, Mikkeli 1990.

Творения преподобного Максима Исповедника, Москва 1993, кн. I, http://www.krotov.info/acts/07/2/ isp _ 1_185.html, информация от 10.07.2008 г.

Христианство. Энциклопедический словарь, ред. С. Аверинцев, А. Мешков, Москва 1995, Т. 2.

Топоров В., Святость и святые в русской духовной культуре, Т.1, Москва 1995.

Успенский Л., Богословие иконы Православной Церкви, Москва 2007.

Bierdiajew M., Sens twórczości, Kęty 2001.

Dupré L., Inny wymiar. Filozofia i religia, Kraków 2003.

Eliade M., Sacrum i profanum, Warszawa 1996.

Eliade M., Traktat o historii religii, Warszawa 2000.

Evdokimov P., Prawosławie, Warszawa 1964.

James W., Doświadczenia religijne, przeł. J. Hempel, Kraków 2001.

Khoury A., Leksykon podstawowych pojęć religijnych, Warszawa 1998.

Otto R., Świętość, Warszawa 1999.

Pseudo-Dionysius Areopagita, O Imionach Bożych, Lublin 1995.

Pseudo-Dionysius Areopagita, Pisma teologiczne, Kraków 2005.

Św. Augustyn, Wyznania, Warszawa 1955.

Zdybicka Z., Człowiek i religia, Lublin 2006.

Zelek A., Czym jest świętość?, Ząbki 2005.

Opublikowane

2014-11-06

Jak cytować

Kuca, Z. (2014). Fenomen świętości w systemie poglądów filozoficzno-religijnych. Elpis, (16), 61–73. https://doi.org/10.15290/elpis.2014.16.08

Numer

Dział

Artykuły